Jednym z wyzwań stojących przed firmami rodzinnymi jest przeprowadzenie sukcesji pokoleniowej w taki sposób, aby zapewniała ona dalszy rozwój przedsiębiorstwa i umacniała jego pozycję na rynku.
Życie po życiu
W Centralnej Ewidencji i Informacji o Działalności Gospodarczej (CEIDG) zarejestrowanych jest obecnie 2,4 mln przedsiębiorców (aktywnych i z zawieszonym wpisem) oraz 300 tys. spółek cywilnych. Dla porównania spółek kapitałowych jest obecnie ok. 500 tys. Jednoosobowa działalność gospodarcza cieszy się w Polsce niesłabnącą popularnością i nadal jest najczęściej wybieraną formą prowadzenia firmy. Uwolnienie przedsiębiorczości na początku lat 90. XX wieku zaowocowało powstaniem wielu firm rodzinnych, które przez ostatnie lata rozwijały swoją działalność, dając obecnie zatrudnienie nie tylko właścicielowi i jego najbliższej rodzinie, ale także członkom lokalnej społeczności. Z Raportu Instytutu Biznesu Rodzinnego „Firma Rodzinna to Marka” wynika, że 30% firm rodzinnych ma więcej niż 21 lat. Ministerstwo Rozwoju wskazuje, że w CEIDG zarejestrowanych jest blisko 200 tys. osób, które ukończyły 65. rok życia. Z roku na rok liczba przedsiębiorców w wieku emerytalnym będzie rosnąć. Do tego dochodzą przypadki nagłe i niespodziewane, w wyniku których nawet osoby młode metrykalnie mogą stać się niezdolne do dalszego prowadzenia biznesu. Mniej optymistyczne badania wskazują, że aż 70% przedsiębiorstw nie przechodzi w ręce następców prawnych. Z kolei wiele firm przekazanych dzieciom zaprzestaje swojej działalności już w drugim pokoleniu.
Jak pokazują analizy, większość przedsiębiorców nie planuje procesu sukcesji swojego biznesu, zapominając o tym, że gdy zabraknie jedynej osoby do prowadzenia spraw firmy najprawdopodobniej przestanie ona istnieć. Taka sytuacja może prowadzić do daleko idących konsekwencji, głównie w zakresie stabilności finansowej przedsiębiorstwa, obrotu gospodarczego, położenia pracowników i wierzycieli. Często też ze względów prawnych kontynuacja działalności okazuje się niemożliwa. Taka sytuacja może w całości zaprzepaścić pozycję firmy wypracowywaną przez długie lata. Jest to zjawisko wysoce niepożądane w wielu względów, nie tylko ekonomicznych ale i społecznych. Firmy rodzinne, oparte na wartościach i silnej motywacji pracowników, lepiej radzą sobie w dobie kryzysu, dzięki budowaniu biznesu na własności, zaangażowaniu rodziny i determinacji w zapobieganiu niepowodzeniom. Warto zatem zadbać o to, żeby nasza firma zachowała ducha rodzinnej przedsiębiorczości dla następnych pokoleń. W tym celu należy przede wszystkim uświadomić sobie prawne i finansowe aspekty procesu sukcesji, a także zaplanować kwestie relacyjne i komunikacyjne w rodzinach i wśród współpracowników.
Planowanie sukcesji
Z badania przeprowadzonego przez Instytut Biznesu Rodzinnego wynika, że 70% właścicieli firm chce przekazać biznes swoim następcom prawnym, jednakże 41,5% nigdy nie myślało o tym, jak tego dokonać, a 31% interesowało się problematyką sukcesji, ale nie ma w tym zakresie żadnego planu działania. Jedynie 9% przedsiębiorców jest przygotowanych do przekazania swoich działalności. Dane te pokazują, że większość liczy na tzw. sukcesję naturalną, która (jak pokazują badania) prawie zawsze kończy się porażką. Kontynuowanie działalności gospodarczej przez sukcesora może być skazane na przegranie, nie ze względów na brak doświadczenia w biznesie, ale przez kwestie prawne, uniemożliwiające dalsze prowadzenie firmy. Do głównych z nich należy brak osoby uprawnionej do reprezentacji (ośrodka decyzyjnego), wygaśnięcie umów o pracę i pełnomocnictw, wygaśnięcie lub brak faktycznej możliwości wykonywania umów cywilnoprawnych związanych z funkcjonowaniem przedsiębiorstwa, wygaśnięcie koncesji, licencji i zezwoleń. Spadkobiercy nie mogą posługiwać się firmą przedsiębiorcy i NIP-em, który identyfikuje jego i przedsiębiorstwo w obrocie prawnym. Bez NIP-u niemożliwe jest złożenie deklaracji podatkowej np. w podatku VAT, nie ma również możliwości korzystania z kas fiskalnych. W zakresie finansów istnieje ograniczenie w dostępie do rachunków bankowych, a także obowiązek zwrotu otrzymanej pomocy publicznej, na podstawie umów, które nie zostały jeszcze wykonane. Dodatkowo czas związany z trwaniem procedur spadkowych odkłada w czasie efektywne i skuteczne zarządzanie firmą. Warto mieć na uwadze, że w przypadku braku aktywności, porozumienia czy współpracy między spadkobiercami, stwierdzenie nabycia spadku czy dział spadku mogą trwać nawet kilka lat. A klienci i kontrahenci nie będą czekać.
Z drugiej strony należy pamiętać, że sukcesja przedsiębiorstwa to przekazanie nie tylko własności, ale również wiedzy i wartości. Trzeba zatem mieć na uwadze konieczność połączenia tradycji firmy i ambicji członków rodziny, zachowując przy tym dobre relacje na wszystkich płaszczyznach: z kontrahentami, współpracownikami i bliskimi. Wysoce pożądane byłoby stworzenie takiej sytuacji, w której pracownicy będą widzieć w sukcesorze szefa, kontrahenci równego partnera, a członkowie rodziny gwaranta wspólnych interesów. Dlatego też planowanie przekazania przedsiębiorstwa należy zacząć jak najszybciej.
Przekazanie przedsiębiorstwa
Wznowienie działalności zmarłego przedsiębiorcy wymaga w pierwszej kolejności uregulowania spraw spadkowych, a w dalszych krokach zarejestrowania własnej działalności gospodarczej, pozyskania pracowników, klientów, kooperantów, a także uzyskania niezbędnych koncesji i zezwoleń. Kontynuacja działalności jest więc odsunięta w czasie i często niezależna od woli spadkobierców chcących prowadzić pozostawione przedsiębiorstwo. Z uwagi jednak na napotkane problemy nie jest to forma zalecana i bezpieczna, zarówno dla przedsiębiorcy, jak i gospodarki. Przedsiębiorcy mają do dyspozycji bezpieczniejsze rozwiązania zaczerpnięte z prawa spółek handlowych, prawa spadkowego, a wkrótce także z nowej ustawy o zarządzie sukcesyjnym.
W obecnym stanie prawnym polscy przedsiębiorcy mogą skorzystać z jednej z form przekształcenia swojego biznesu. Pierwszą z nich jest przekształcenie jednoosobowej działalności gospodarczej w spółkę prawa handlowego, najczęściej w spółkę z o.o. Ma ona tę zaletę, że przewiduje szeroką sukcesję praw i obowiązków: m.in. spółka staje się stroną wszelkich umów cywilnoprawnych, w tym umów z pracownikami, bez konieczności dokonywania cesji. Z drugiej strony, po przekształceniu indywidualnego przedsiębiorcy w spółkę z o.o. nie przechodzą na spółkę prawa do posługiwania się dotychczasowym numerem identyfikacji podatkowej NIP, ani prawo do używania kas fiskalnych. Spółka w momencie rejestracji otrzymuje własny NIP i REGON oraz sama powinna określić swój wybór co do pozostawania podatnikiem podatku VAT. Drugą opcją zmiany formy prowadzenia działalności gospodarczej jest wniesienie przedsiębiorstwa osoby fizycznej do istniejącej już spółki prawa handlowego - rozwiązanie podobne do poprzedniego pod względem czasochłonności i skomplikowania. Daje ono możliwość prowadzenia działalności w bezpieczniejszej formie, ale nie zapewnia równie szerokiego przejęcia praw i obowiązków. Warto w tym miejscu zwrócić uwagę, że oba rodzaje przekształcenia mogą być istotnym elementem planowania sukcesyjnego i zabezpieczenia istnienia przedsiębiorstwa. Kolejnym narzędziem przewidzianym w przepisach prawa spadkowego jest złożenie wniosku o zabezpieczenie spadku poprzez ustanowienie zarządcy tymczasowego do zarządu
przedsiębiorstwem. Osoba taka zapewni kontynuację działań, jednak jej ustanowienie nie rozwiązuje kwestii związanych z przejściem koncesji, licencji, zezwoleń, umów, korzystania z firmy przedsiębiorcy czy jego NIP-u.
Odpowiedzią na problemy związane z przejęciem biznesu przez spadkobierców ma być projektowana ustawa o zarządzie sukcesyjnym przedsiębiorstwem osoby fizycznej. Projekt ustawy przewiduje utworzenie instytucji zarządcy sukcesyjnego: osoby, która po śmierci przedsiębiorcy będzie zarządzała jego przedsiębiorstwem, rozumianym jako dobro prawne, mające wartość majątkową, gospodarczą i społeczną. Zarządca sukcesyjny będzie wykonywał wszystkie obowiązki i prawa zmarłego przedsiębiorcy wynikające z prowadzonej przez niego działalności gospodarczej. Celem regulacji jest ułatwienie kontynuacji pracy przedsiębiorstwa osoby fizycznej po jej śmierci, w okresie między otwarciem spadku a jego działem, zgodnie z wolą zmarłego przedsiębiorcy lub jego następców prawnych jako właścicieli. Dodatkowym celem ustawy jest wzmocnienie praw osób trzecich, związanych z prowadzeniem przedsiębiorstwa, w tym pracowników, kontrahentów, konsumentów i innych podmiotów współpracujących z przedsiębiorcą. Prace nad ustawą są zaawansowane. Termin wejścia w życie nowych przepisów planowany był na 1 czerwca 2018 r.
I żyli długo i szczęśliwie...
Zagwarantowanie swojej firmie wielkości jest marzeniem każdego przedsiębiorcy. Jeśli firma myśli o wielopokoleniowości, niezbędna jest profesjonalizacja obszaru rodzinnego. Przed nami wielkie wyzwanie czekające polskie firmy w najbliższych latach. Nieumiejętnie przeprowadzona pierwsza fala procesów zmiany pokoleniowej w rodzinnych firmach może przynieść ogromne szkody naszej gospodarce, zarówno na poziomie lokalnym, jak i krajowym. Firmy, które nie planują procesu sukcesyjnego nie mają szans na wykorzystanie swojego potencjału gospodarczego. Dlatego watro mieć świadomość, jak przygotowywać firmę do zmian. Narzędziami, które mogą zapewnić rodzinnym biznesom długowieczność są m.in. konstytucja biznesu, audyt gotowości właściciela do procesu sukcesji, czy powołanie zarządcy sukcesyjnego. Najważniejsze jest jednak uświadomienie sobie potrzeby zaplanowania dziedziczenia przedsiębiorstwa, nie tylko na szczeblu majątkowym (poprzez spisanie testamentu), ale również na poziomie zarządczym, komunikacyjnym i relacyjnym.
Zuzanna Umińska
Doradca podatkowy
Grupa Profit Plus SA
www.eprofitplus.pl